هویت در شعر مهدی اخوان ثالث به روش تحلیل گفتمان

تحلیل انتقادی گفتمان، نوعی مطالعهی میان رشتهای است و به عنوان روشی نسبتاًً جدید در نقد ادبی، در پی تجزیه و تحلیل متن، خوانشی دقیق و عمیق از آن ارائه میدهد. اخوان یکی از بهترین شاعران معاصر ادبیات ما است که ابعاد گفتمانی در شعرش از نمود بسیار بالایی برخوردار است و کمتر شاعر معاصری را می‎شناسیم که از این نظر بتواند با او رقابت کند. در این پژوهش، از میان نظریههای نسبتاًً متفاوتی که دربارهی تحلیلگفتمان وجود دارد، از روش «تحلیلانتقادی گفتمان» نورمن فرک?ف استفاده شده است. روش فرک?ف که روشی جامعتر از سایر روشها به نظر میرسد، دارای سه مرحلهی توصیف، تفسیر و تبیین است. نگارنده چند شعر روایی از اخوان، در چارچوب روش فوق مورد بررسی و تحلیل قرار داده‎ است تا مولفههای گفتمانمدار و ابعاد هویتی آن‎ها در ابعاد مختلف محتوایی، صوری و فردی و اجتماعی روشن گردد. در این راستا مشخّص گردید که بسیاری از آواها، واژگان، افعال، وجوه فعلی، روابط معنایی، عبارتبندی بندها و جملهها، انسجام و شکل صوری و ... در اشعار اخوان دارای بسامد و بارِگفتمانیهستند. به طور کلّی گفتمانهای قابل برداشت از اشعار مورد بررسی را، میتوان به گفتمانهای خودآگاه و ناخودآگاه، مشتمل بر گفتمانهای ایدئولوژیکی، فلسفی، سیاسی و هویتی تقسیم کرد که همهی آنها با شخصیت، زندگانی و جامعهی شاعر و شرایط حاکم بر آن ارتباطی تنگاتنگ دارند. بعضی از این گفتمانها عبارتند از: ناامیدی، شکست، جبرانگاری، ناسیونالیسم، مبارزه، اعتراض و انتقاد، مقابله با ضدارزشها، جدال سنّت و مدرنیته و جست‎وجوی هویت.